Het was deze week weer eens tijd voor Groundhog Day, de film waarin de hoofdpersoon op verder niet verklaarde wijze komt vast te zitten in dezelfde dag. Nou is eigenlijk ieder moment geschikt om Groundhog Day te gaan kijken – het is een van de beste komische films ooit gemaakt. Maar dat het 2 februari was, de dag dat het gelijknamige feest met de bosmarmot ook echt plaatsvindt in de VS, vormde een mooie aanleiding. En een voorname reden was dat de film de laatste tijd met grote regelmaat wordt aangehaald als metafoor voor het leven in coronatijd. Ik bedacht me: kan de film me iets leren waar ik mijn voordeel mee zou kunnen doen in het dagelijkse leven?

Die vergelijking tussen film en coronatijd is inderdaad treffend. Afstand houden, thuiswerken, weinig tot geen sociaal contact, geen bezoekjes aan bioscoop, theater, restaurant, café. Onze dagelijkse leefwereld is in het afgelopen jaar een stuk kleiner geworden. Zonder franje of leuke uitstapjes. Langzaam beginnen de dagen in elkaar over te lopen, vermoeidheid en gebrek aan perspectief spelen op. Net zo hopeloos voelt de hoofdpersoon, weerman Phil Connors (weergaloos neergezet door Bill Murray) zich in de film. Steeds opnieuw is hij gedwongen het in zijn ogen wezenloze feest te verslaan, in een saai plattelandsdorp vol onnozele mensen. Iedere dag start als de vorige. En de volgende en dan weer de volgende. En zo voorts en zo verder.

Toch zouden we GHD tekort doen door haar louter te vergelijken met de sleur van onze coronawerkelijkheid. Interessant wordt de film als we er naar gaan kijken vanuit de centrale vraag die zij opwerpt: wat zou jij doen als je gevangen was in een en dezelfde dag en je gedwongen was deze, keer op keer, opnieuw te beleven? Valt er te ontsnappen aan de eindeloze herhaling, de uitzichtloosheid en de somberheid? Hieronder een beschouwing op wat de film ons dan leert.

Groundhog Day

Zoals praktisch alle Hollywoodfilms is GHD opgebouwd volgens de narratieve structuur van de reis van de held. Dit schema is gebaseerd op het werk van Joseph Campbell, die studie maakte van de verhaalstructuur van oude mythen, sagen en vertellingen. In Nederland werkte Manfred van Doorn dit uit tot het Double Healixmodel.

Hierna deel ik het verhaal op in twee gedeelten: deel 1 loopt van proloog tot aan ster van de dag. Deel 2 van aarding tot het einde (elixer). In beide delen ontdekt Phil al doende twee verschillende ontsnappingsroutes.

Eerste ontsnappingsroute: aanpassing aan nieuwe omstandigheden

In dit eerste deel van het verhaal zien we Phil ten tonele verschijnen en meteen is duidelijk dat we hier te maken hebben met een buitengewoon arrogante, neerbuigende en zelfingenomen man. Samen met cameraman Larry en producer Rita reist hij af naar Punxsutawney waar het jaarlijkse Groundhogfestival plaatsvindt. Phil doet er routineus en sarcastisch verslag van en haast zich na afloop zonder een seconde te verspillen op de weg terug. Ironisch genoeg komen ze terecht in de sneeuwstorm waarvan Phil had voorspeld dat deze voorbij zou trekken. Noodgedwongen keren ze om en brengen ze opnieuw de nacht door in Punxsutawney.

Het avontuur begint wanneer Phil de volgende ochtend wakker wordt en op de radio dezelfde muziek hoort als de dag er voor (Sonny & Chers I’ve got you babe). Als hij naar buiten kijkt en ziet dat de sneeuw is verdwenen, begint hij zich te realiseren dat er iets vreemds aan de hand is. Opnieuw is het Groundhog Day, opnieuw moet hij verslag doen. In eerste instantie verkeert Phil in een toestand van ongeloof en ontkenning. Keer op keer wordt hij op straat aangeklampt door de opdringerige verzekeringsagent Ned Ryerson, keer op keer slaat hij in wanhoop op de vlucht en steeds weer trapt hij in een plas water in een gat in de straat.

Uiteindelijk is het een gesprek met twee dronkenlappen in een bar waardoor het Phil lukt zijn innerlijke weerstand te overwinnen. Hij geeft zich over aan de nieuwe situatie, verleidt vrouwen, berooft een bank, geeft zich over aan simpele pleziertjes.

Dit deel van de film gaat het over het bijkomen van de shock van de plotselinge verandering. De film fungeert hier eerst en vooral als een spiegel: we zien in Phils handelen alle klassieke reacties weerspiegelt die wijzelf vertonen in een dergelijke situatie van acute stress. Bevriezen (Phil zakt weg in inertie), vluchten en vechten (in een van de scènes slaat Phil Ned Ryerson neer). Scenarioschrijvers Harold Ramis en Danny Rubin hebben verder goed gebruik gemaakt van de stadia van rouw van Elisabeth Kübler-Ross. Emoties spelen een grote rol in deze fase en ook al verschillen ze in tempo, mate van intensiteit en volgorde, je kunt niet aan ze voorbijgaan.

Interessant om jezelf aan te spiegelen is het moment met de drinkebroers. Ofwel: degene(n) die stimuleren om in beweging te komen en actief op zoek te gaan naar mogelijkheden om je adequaat aan te passen aan de situatie. Wie (of wat) heeft jou daarbij geholpen?

Reflectie op de coronacrisis: mooie vragen om jezelf te stellen

Wat is mijn basis patroon in het omgaan met plotselinge, onverwachte en radicale verandering? (vechten, vluchten, bevriezen)
Wie of wat heeft mij over de drempel geholpen?
Welke nieuwe vaardigheden heb ik geleerd om me aan te passen? Welke wil ik nog verder ontwikkelen richting toekomst?

Tweede ontsnappingsroute: diepere betekenis vinden

Het tweede deel van het verhaal dient zich aan wanneer Phil pogingen gaat doen om de liefde te winnen van zijn producer Rita. Inmiddels is hij aardig bedreven in de mogelijkheden van de herhaling. Zo kan hij zijn botheid en arrogante opmerkingen een dag later herstellen met passende vleiende woorden en komt hij na verloop van tijd steeds meer te weten van Rita. Maar wanneer hij zich te veel aan haar opdringt doorziet zij zijn gebrek aan diepgang en oprechtheid en wijst hem genadeloos de deur.

Haar afwijzing confronteert Phil andermaal met de harde realiteit van zijn bestaan. Hij voelt zich gevangen in een dag waar hij niet wil zijn. Zijn lijden is als dat van koning Sisyphus uit de Griekse mythologie. Door de goden is deze veroordeeld om een zware steen een helling op te rollen. Boven gekomen rolt de steen weer naar beneden en kan hij weer van voren af aan beginnen. Tragisch is zijn lot door de meedogenloze en eindeloze herhaling. In zijn wanhoop besluit Phil om een eind aan zijn leven te maken. Ondanks herhaalde pogingen is dat tevergeefs...’s ochtends om 6.00 uur gaat de wekker en begint alles weer van voren af aan.

Dan kondigt zich geleidelijk een omslag aan. Stap voor stap verzoent Phil zich met zijn lot en begint hij te veranderen. Hij hoort klassieke muziek en besluit pianoles te nemen. Hij leest en ontwikkelt nieuwe vaardigheden. En het belangrijkste: hij begint zich te bekommeren om de mensen om hem heen. Zo ontstaat langzaamaan een nieuwe Phil: een die zich niet verzet tegen wat hem overkomt, maar die zich overgeeft aan wat er op zijn pad komt. Als hij Ned Ryerson tegenkomt op straat omhelst hij hem innig. Nu is het de verzekeringsman die op de vlucht slaat.

En zo geschiedt het wonder. Phil wordt een geliefd persoon, Rita koopt hem bij de vrijgezellenveiling en blijft bij hem. Als Phil de volgende ochtend ontwaakt ontdekt hij dat er iets is veranderd. Rita ligt naast hem en Groundhog Day is voorbij. “Let’s live here”, zegt hij tegen Rita. Ontsnappen hoeft niet meer, hij is aangekomen waar hij moet zijn.

Ging het in deel 1 nog om te komen tot een voornamelijk uiterlijke aanpassing, in dit deel van het verhaal draait het om thema’s die op een dieper en existentieel niveau liggen. Hoe kan Phil zich bevrijden van zijn gevangenschap, in de wetenschap dat er geen ontsnappen mogelijk is? Hoe kan hij, al is er geen uitweg, toch zin vinden in zijn bestaan?

In dit tweede deel is het verhaal veel meer een venster en biedt ons een andere, meer spirituele kijk op het ontsnappingsvraagstuk. Het gaat er allereerst om te ontdekken wat je waarden zijn en je daar echt mee te verbinden. Jezelf ontwikkelen. Verbondenheid met de ander koesteren. Anderen helpen. In het moment leven. In de woorden van de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche: ‘Wie een waarom heeft waarvoor hij kan leven, kan bijna elk hoe verdragen.’

In de tweede plaats gaat het om de kunst de werkelijkheid onder ogen te zien en te accepteren. Dat laatste is geen eenvoudige opgave in deze coronatijd. Hoe houd je moed en vertrouwen en kun je tegelijkertijd de werkelijkheid en al het slechte nieuws blijven zien? Deze opgave staat ook wel bekend als de Stockdale paradox, genoemd naar James Stockdale, Amerikaans krijgsgevangene tijdens de Vietnam oorlog. Hem werd gevraagd hoe hij het had volgehouden, 7,5 jaar onder erbarmelijke omstandigheden. Had zijn optimisme hem er door gesleept? “The optimists,” he replied. “Oh, they were the ones who said, ‘We’re going to be out by Christmas.’ And Christmas would come, and Christmas would go. Then they’d say, ‘We’re going to be out by Easter.’ And Easter would come, and Easter would go. And then Thanksgiving, and then it would be Christmas again. And they died of a broken heart ... This is a very important lesson. You must never confuse faith that you will prevail in the end—which you can never afford to lose—with the discipline to confront the most brutal facts of your current reality, whatever they might be."

Reflectie op de coronacrisis: mooie vragen om jezelf te stellen

Stel je voor dat deze situatie nog jaren zou bestaan. Aan welke waardes, mensen, bezigheden verbind je je blijvend? Welke obstakels, gemis of verlies heb je onder ogen te zien? Wat heb je los te laten?

Tot besluit

Groundhog Day is beslist een geslaagde metafoor voor ons bestaan in deze coronatijd. Maar wie de film grondig bekijkt ziet veel meer. Zo is de film allereerst een spiegel van onze worstelingen om ons aan te passen aan de nieuwe werkelijkheid. Het gaat dan om uiterlijke verandering die zich toont in nieuw gedrag en vaardigheden. Daarnaast is GHD een venster, een perspectief op een andere verhouding tot dezelfde werkelijkheid. Dat is veel meer een innerlijk proces. Het vraagt om bezinning op wat echt van waarde voor je is. Om het vermogen te balanceren tussen vertrouwen enerzijds en het onder ogen blijven zien van de (grauwe) realiteit anderzijds. Wie deze kunst beheerst heeft niet veel meer nodig. Je bent immers precies waar je moet zijn.

Van alle manieren om te ontsnappen aan de dagelijkse coronawerkelijkheid lijkt mij dit zowel de moeilijkste als de meest wijze.

Bronnen

Groundhog Day (Regie: Harold Ramis). Columbia Pictures (1993).

Van Doorn, M. van (2012). Het wiel opnieuw uitvinden. Cycli en niveau’s van leiderschap. Haarlem: Double Healix Educational Media.

Groysberg, B. & Abrahams, R. What the Stockdale paradox tells us about crisis leadership. HBS Working Knowledge, 2020 (8).

Kübler-Ross, E. & Kessler, D. (2006) Over rouw. De zin van de vijf stadia van rouwverwerking.

Amsterdam: Ambo.

Photo door Danny Wage op Unsplash